Odpowiedzialność podmiotu leczniczego za naruszenie praw pacjenta
Prawa pacjenta są nierozerwalnie związane z prawami człowieka, a ze względu na to, że dotyczą osoby która znalazła się w sytuacji wymagającej wzmożonej ochrony, ich przestrzeganie ma szczególne znaczenie.
Podstawowym źródłem praw pacjenta w Polsce jest Konstytucja Rzeczpospolitej, natomiast aktem prawnym regulującym i porządkującym katalog powszechnych praw pacjenta jest ustawa z dnia 6 listopada 2008 roku o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz. U. 2016, poz. 186 z późn. zm.).
Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta, nazywana dalej w skrócie u.p.p. wyodrębnia szeroki i ogólny koszyk praw, który ma zastosowanie do pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych udzielanych zarówno przez publiczne, jak i niepubliczne podmioty lecznicze oraz osoby świadczące usługi zdrowotne w ramach praktyk zawodowych. Spośród najważniejszych praw pacjenta wymienionych w ustawie należy wskazać prawo pacjenta do świadczeń zdrowotnych, prawo do informacji, prawo do wyrażania zgody na udzielanie świadczeń zdrowotnych, czy też prawo jedno z fundamentalnych praw pacjenta – prawo do dokumentacji medycznej. Warto podkreślić, że katalog praw pacjenta wymieniony w u.p.p. nie ma charakteru zbioru zamkniętego, prawa pacjenta są bowiem także uregulowane w szeregu innych ustaw szczegółowych zaliczanych do tzw. prawa medycznego, choćby takich jak ustawa z dnia 15 kwietnia 2011 roku o działalności leczniczej (Dz. U. 2015, poz. 618 z późn. zm.), ustawa z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. 2015, poz. 464 z późn. zm.), czy też ustawa z dnia 5 lipca 1996 roku o zawodach pielęgniarki i położnej (Dz. U. 2014, poz. 1435 z późn. zm.).
W dzisiejszych czasach świadomość pacjentów dotycząca przysługujących im praw oraz instrumentów ich zabezpieczania i egzekwowania jest coraz głębsza, do czego niewątpliwie przyczyniają się informacje płynące ze środków masowego przekazu, celowane kampanie społeczne czy też wzrastająca kultura prawna społeczeństwa. Przekłada się to wprost na wzrastającą liczbę porad z zakresu prawa medycznego w kancelariach prawnych, a także liczbę spraw sądowych dot. dochodzenia odszkodowań za błędy medyczne, skarg wpływających do Rzecznika Praw Pacjenta, czy też składanych do prokuratury zawiadomień o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.
Można przyjąć, że naruszenie praw pacjenta implikuje trzy główne rodzaje odpowiedzialności ponoszonej przez podmioty lecznicze, tj.:
a) cywilną;
b) zawodową;
c) karną.
Odpowiedzialność cywilna
Ustawa o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta w art. 4 ust. 1 przewiduje sankcję cywilną w razie zawinionego naruszenia prawa pacjenta, a mianowicie możliwość wystąpienia do sądu z roszczeniem o zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 k.c. Znaczenie tego przepisu polega na tym, że wymienia on expressis verbis te naruszenia praw pacjenta, które przesądzają o naruszeniu dobra osobistego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 10 czerwca 2016 r I ACa 1767/15, LEX 2069290). Zgodnie z jego dyspozycją podmiot leczniczy ponosi odpowiedzialność jedynie w przypadku możliwości postawienia zarzutu winy, nie ma natomiast znaczenia czy chodzi o winę umyślną, czy też nieumyślną, niemniej jednak sam stopień zawinionego działania (np. rażące niedbalstwo, czy też lekkomyślność) może wpłynąć na wysokość zasądzonego zadośćuczynienia. W orzecznictwie przeważa pogląd, zgodnie z którym w ramach roszczenia o zadośćuczynienie pieniężne za naruszenie praw pacjenta na podstawie art. 448 k.c., wystarczające jest wykazanie zawinionego zachowania personelu leczniczego jednostki medycznej, które naruszyło określone prawo pacjenta (wyrok SN z dnia 4 listopada 2016 roku, I CSK 739/15 LEX 2166373). Tak więc podmiot leczniczy ponosi odpowiedzialność za sam fakt naruszenia prawa pacjenta, a do przyznania zadośćuczynienia na podstawie art. 4 ust. 1 u.p.p. w zw. z art. 448 k.c. nie jest konieczne spełnienie przesłanki wystąpienia szkody na osobie. Trzeba jednak pamiętać, że dla oceny naruszenia praw pacjenta niezwykle istotny jest kontekst sytuacyjny wynikający ze stanu faktycznego, w żadnym natomiast razie działania personelu medycznego podjęte i stosowane w sposób prawidłowy w granicach niezbędnej potrzeby postępowania personelu medycznego nie naruszają praw pacjenta (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 10 kwietnia 2014 roku V ACa 872/13, LEX 1480419). Dotychczasowa praktyka wykazuje, iż zadośćuczynienia pieniężne przyznawane przez sądy na podstawie art. 4 ust. 1 u.p.p. w związku z art. 448 k.c. są zasądzane w znacznie niższej wysokości niż odszkodowania za błędy medyczne i wahają się od średnio od kilku do kilkunastu tysięcy złotych.
Odpowiedzialność zawodowa
Odpowiedzialność zawodowa z tytułu naruszenia praw pacjenta dotyczy osób wykonujących zawód medyczny, a więc lekarzy i pielęgniarek. Członkowie izb lekarskich podlegają odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki lekarskiej oraz przepisów związanych z wykonywaniem zawodu lekarza (art. 53 ustawy z dnia 2 grudnia 2009 roku o izbach lekarskich, Dz. U. 2016, poz. 522). Postępowanie w przedmiocie odpowiedzialności zawodowej lekarzy toczy się wskutek wniosku złożonego przez pacjenta, niezależnie od postępowania karnego lub postępowania dyscyplinarnego dotyczącego tego samego czynu. Postępowanie obejmuje cztery etapy: czynności sprawdzające, postępowanie wyjaśniające, postępowanie przed sądem lekarskim oraz postępowanie wykonawcze. W wyniku postępowania sąd lekarski może orzec karę upomnienia, nagany, karę pieniężną, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w jednostkach organizacyjnych ochrony zdrowia na okres od roku do pięciu lat, ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu lekarza na okres od sześciu miesięcy do dwóch lat, zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od roku do pięciu lat lub ostatecznie pozbawienie prawa wykonywania zawodu.
Także członkowie samorządu zawodowego pielęgniarek i położnych podlegają odpowiedzialności zawodowej za naruszenie zasad etyki zawodowej lub przepisów dotyczących wykonywania zawodu (art. 36 ustawy z dnia 1 lipca 2011 roku o samorządzie pielęgniarek i położnych, Dz. U. Nr 174, poz. 1038 z późn. zm.). Z tytułu popełnienia przewinienia zawodowego sąd pielęgniarek i położnych może orzec karę upomnienia, nagany, karę pieniężną, zakaz pełnienia funkcji kierowniczych w podmiotach leczniczych na okres od 1 roku do 5 lat, zakaz pełnienia funkcji z wyboru w organach samorządu na okres od 1 roku do 5 lat, ograniczenie zakresu czynności w wykonywaniu zawodu na okres od 6 miesięcy do 2 lat, zawieszenie prawa wykonywania zawodu na okres od 1 roku do 5 lat lub ostatecznie pozbawienie prawa do wykonywania zawodu.
Odpowiedzialność karna
Zgodnie z obowiązującymi zasadami, odpowiedzialności karnej podlega ten, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. W doktrynie panuje pogląd, że we współczesnym prawie karnym nie są wyodrębnione typy przestępstw, które w sposób szczególny miałyby zastosowanie w kategorii tzw. spraw medycznych. Z tego też powodu stosuje się normy prawa karnego w szerszym ujęciu; w szczególności zatem naruszenie praw pacjenta może nosić znamiona czynu zabronionego, stypizowanego w kodeksie karnym jako przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, np. nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155 k.k.), spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), inne naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia (art. 157 k.k.), narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, czy też wykonywanie zabiegu bez zgody pacjenta (art. 160 k.k.), wykonywanie zabiegu bez zgody pacjenta (art. 192 k.k.), bądź ujawnianie i wykorzystywanie tajemnic otrzymanych w związku z pełnioną funkcją lub pracą (art. 266 § 1 k.k.).
Jeżeli zatem w ocenie pacjenta doszło do naruszenia praw pacjenta w wyniku których zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zabronionego, może on złożyć zawiadomienie do prokuratury lub Policji. Skutkiem odpowiedzialności karnej jest prawomocnie orzeczona kara pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub kara grzywny.
Droga administracyjna
Niezależnie od omówionej już odpowiedzialności z tytułu naruszenia praw pacjenta, pacjentowi pozostaje także droga administracyjna. Może bowiem złożyć skargę w związku z naruszonym prawem pacjenta do:
a) dyrektora szpitala lub kierownika przychodni;
b) Narodowego Funduszu Zdrowia;
c) Rzecznika Praw Pacjenta.
Podmiot do którego wpłynie skarga zobowiązany jest do przeprowadzenia w tym zakresie wnikliwego postępowania wyjaśniającego, zmierzającego do ustalenia zasadności skargi oraz wskazania winnych sytuacji naruszenia praw pacjenta. Kierujący podmiotem leczniczym wobec osób, które dopuściły się naruszenia praw pacjenta może wyciągnąć konsekwencje dyscyplinarne. W przypadku pracownika może ukarać go karą porządkową zastrzeżoną w kodeksie pracy, natomiast w stosunku do lekarzy lub pielęgniarek zatrudnionych na podstawie kontraktów można zastosować kary zastrzeżone w umowie o udzielanie świadczeń zdrowotnych, z rozwiązaniem umowy włącznie.
Zarówno Narodowy Fundusz Zdrowia, jak i Rzecznik Praw Pacjenta w przypadku potwierdzenia zasadności skargi pacjenta dot. naruszenia praw pacjenta mogą zobowiązać podmiot leczniczy do bezwzględnego zaniechania stosowania takich zachowań.
Podsumowując, warto pokusić się o następującą refleksję. W zapobieganiu naruszeniom praw pacjenta najważniejsza jest prewencja. Stąd też bardzo wiele zależy od przygotowania i stosowania w podmiocie leczniczym odpowiednich procedur, szkolenia personelu i bieżącego monitorowania jakości jego stosunku do pacjenta. A pacjent, w którego ocenie nastąpiło naruszenie zagwarantowanych mu praw pacjenta, nie pozostaje bezbronny. Może bowiem może skorzystać z kilku dróg dochodzenia swoich praw, w czym oczywiście zawsze może mu pomóc wyspecjalizowana kancelaria prawna.
Sprawdź także: Prawo medyczne Poznań | Prawo pracy Poznań | Prawo nieruchomości Poznań